juni 2021

Nieuwe Omwallingen op de Westerheide / Introductie AHN4

Wetenschap is work in progress. Inzichten evolueren en nieuwe bewijsmiddelen dienen zich aan. Dat is zoals het hoort. Wat de ene maand nog waar is, kan de volgende maand alweer achterhaald zijn. Dat maakt de kennis van vorige maand niet zinloos. We vertellen verhalen om kennis uit te dragen. Nieuwe inzichten verdiepen inzicht. Dat maakt goede wetenschap niet fout. Het komt alleen nooit af. Zo hoort het.

Vorig maand is aandacht besteed aan enkel omwallingen op de Westerheide. Omwallingen? Is er dan reden te twijfelen aan de toewijzing als bijenschansen. Niet meer dan vorige maand. Echter is er, vooral op de titel vorige maand enig kritiek gekomen. Is daar op grond van hun grondpatroon genoeg bewijs om zo stellig deze als bijenschansen toe te wijzen.

Nu heeft de schrijver dezes zeker ten aanzien van de ronde omwalling enige reserves betracht. Maar al met al bezien heeft deze ten aanzien van de westelijke, rechthoekige omwalling dit niet echt gedaan, zeker niet in de titel. Mea culpa! Hoewel dit toch ook gebaseerd was op historische kennis, namelijk dat vroeger hier op de hei ooit boekweit verbouwd werd. Is dit genoeg om met absolute zekerheid te verklaren dat deze de te verwachte bijenschansen zijn? Nee. Maar in de titel trekt een voorbehoud minder de aandacht.

Beter “mogelijke bijenschansen” of “bijenschansvormige omwallingen”. Rechthoeken of parallellogrammen. Dat is wetenschappelijk zuiverder. En wetenschap betreft de zaak, nooit de persoon. Wat voor gevoelen over vermoeden, het gaat niet om gelijk hebben maar om het bewijs. Omdat gratuit verontschuldigingen uiten toch al zo’n gruwel onzer tijd lijkt, zal de schrijver dezes een fles wijn, rood of wit is aan u, doen toekomen aan de eerste die met een geloofwaardige gemotiveerd alternatieve hypothese komt voor deze en de volgend te noemen rechthoekige (& parallellogram-vormige) omwallingen. Hoeft niet bewezen te worden, als het maar een ander mogelijke kant van de zaak belicht.

Maar nog erger.. Nou ja, saillant. Vorige maand is naar voren gebracht dat als de ronde omwalling geen bijenschans zou zijn, we toch in deze omgeving “echte” schansen in het landschap terug zouden moeten kunnen vinden. Want boekweit – dus bijen.

Het OvdM mei 2021 was nog niet online, of AHN4, het Actuele Hoogtebestand Nederland, versie 4 was voor ons gebied beschikbaar. Vergeleken met AHN3 gaat er weer een nieuw wereld open voor de onderzoeker. Inmiddels is ook al de lage reliëf filter voor ons gebied af. Van de zomer kunt u hiermee reeds meedoen met het project Erfgoed Gezocht. Later zal het voor het algemene publiek beschikbaar komen en zal nog veel meer onthuld kunnen worden.

Hoewel de pixels van AHN4 nog even groot als die van AHN3 zijn, zit veel meer dynamiek in het beeld. Vooral gecombineerd met met de relatieve kleren komen structuren die nog slechts zeer vaag iets op AHN3 suggereren, op AHN4 tot leven.

We komen nu in een wereld waar duidelijk sporen zichtbaar worden die je in het veld eenvoudig niet meer terug ziet. En er blijken dus inderdaad bij de ronde omwalling rechthoekige omwallingen te liggen, die je ter plaatse in het veld niet meer kunt zien. Zou de heide volledig kaal afgebrand worden, zou je misschien iets nog kunnen waarnemen. Maar zo op de heide, al ken je het daar zo goed als je achterzak, niets.

Aldus valt nu voor ieder waar te nemen iets ten zuiden van de ronde omwalling niet één maar twee rechthoekige omwallingen. Die op het veld valt misschien alleen op doordat er misschien iets meer pijpenstro groeit. De ander, een parallellogram van vorm, lijkt weerszijden van het pad zich te bevinden. Hiermee wordt de ronde omwalling verlost van haar opgedrongen status. Als er vlak bij bijenschansen zouden zijn, hoeft deze afwijkende vorm er geen te zijn. Dat is als die rechthoeken sowieso nog bijenschansen zijn.

Leve de vooruitgang! Er blijkt dus een categorie van objecten te bestaan op deze heide van rechthoekige en parallellogram vormige omwallingen, waar die cirkelvormige wel of niet bij kan horen, met afwijkende formaat en vorm. Hoe meer we te weten komen, hoe onoverzichtelijker het wordt. Dat is wetenschap in optima forma.

Verguld met ons nieuwe speeltje kunnen wij op zoek gaan naar meer vergelijkbare objecten. Naar het noorden, enkele tientallen meters boven de Bussummer Doodweg vinden we nog zo’n object. Strik gesproken was deze reeds op AHN3 te ontwaren maar nu komt hij goed naar voren. De noordelijke helft lijkt volledig vergraven maar wat nog over is vertoont de bekende, bijenschansachtige vorm. Het stuk dat nog over is, is nog wel in het veld terug te vinden.

Echter een probleem is dat in de schouw uit 1732 (en niet 1713 zoals abusievelijk in het stuk vorige maand was vermeld. De schrijver heeft dit op eigenkracht hersteld. Ach, geen beste maand voor de wetenschap, maar dit is geen fles wijn waard!) er dus sprake is van boekweit aan één zijde van de Aardjesberg. Maar goed, dat is een moment opname. Het is heel goed mogelijk dat in een andere periode er wel boekweit aan de Laarder zijde van de heide is verbouwd. Hoewel dit object vooralsnog niet als afdoende bewijs hiervoor kan dienen, suggereert het dit wel. Dan klopt het met ons beeld. Anders is het allemaal anders dan we konden vermoeden.

Maar er is nog meer. Wat begon als een eenvoudig beschouwing van mogelijke bijenschansen op de Westerheide blijkt toch ingewikkelder. Dat is echte wetenschap.

Langs de Oude Crailoseweg bevindt zich bij de Lange Heul de middeleeuwse waterput, waaraan we eerder aandacht gaven. Goed, strikt gesproken is deze nooit archeologisch onderzocht en zouden we kunnen spreken van een gat met de vorm van een.. Maar het heeft er alles van weg en is als dusdanig ook opgenomen in de inventarisatie van Wimmers en van Zweden. Geen fles wijn hier.

Zestig meter westwaarts hiervan bevindt zich nog een gat. Dit is voor ieder eenvoudig genoeg terug te vinden. Men kan speculeren over de relatie tussen de twee gaten. Is deze tweede sowieso ook een waterput? Wellicht hoorde het bij de boerderij op de Lange Heul uit de eerste twee eeuwen van het vorige millennium. Het veld kent echter ook meer, kleinere vergravingen en niet allen zullen waterputten zijn. Dus met de kennis van nu zou het ook zomaar een latere vergraving zijn. Zomaar wat zand of leem weggehaald bijvoorbeeld. Met enig moeite, dus onderzoek zou hier klaarheid in kunnen komen. Wie weet?

Dat juist hier ook een omwalling omheen bevindt, maakt dat anonieme gat interessant. Bijenschansen vallen, in elk geval voor ons gebied, in twee types uiteen. Er zijn de vierkante omwallingen, waarvan de parallellogram een variatie is. De bijenschans bij de Eukenberg en die op de Bosdrift behoorden tot deze categorie. De ander type waren de ingegraven schansen. Die aan de Bossevainweg en de andere Nieuwlandse schans aan de Kolhornseweg behoren hiertoe.

Zeer lokale omstandigheden bepaalde welk type gebouwd werd. Door gebruik te maken van enig natuurlijk reliëf ter plaatse kon men soms gemakkelijker met enig graafwerk een schans bewerkstelligen. Vaak is nog iets van een rechthoek nog terug te vinden aan het gat. Dan was het aanbrengen van een omwalling overbodig. Op het open veld waar geen gat voorhanden was, was die kniehoge omwalling noodzakelijk om weerstand te bieden tegen weer en wind. Het gat bood dezelfde bescherming. Beiden zullen enige beplanting eromheen hebben gehad om de bescherming te voltooien.

Of deze laatste mogelijke schans dubbelop is aangelegd, lijkt niet voor de hand te liggen. Misschien is zij toch hier een uitzondering omdat op een in die jaren kale en open heide aan de Lange Heul weer en wind meer vrij spel hadden. Het zou kunnen zijn dat het gat er al lag, mogelijk restant van een oude waterput. En toch maar omwald toen men boekweit ging verbouwen. Of was die omwalling er eerst en heeft men later zand weggehaald. Kan een poging geweest zijn hiermee de schans te verbeteren. Dan is een vraag hoe parallellogram het uitgegraven gat is.

Als er één rechthoekige omwalling is om te twijfelen aan imkerij, is het deze wel. Maar toch fijn dat het in beeld is gekomen met AHN4. En onze wetenschap heeft al grotere mysteries opgelost. Dus laten wij nota nemen en vertrouwen hebben ooit iets wijzer erover te kunnen worden.