november 2020

De Valkeveense laan en de Grens tussen Naarden & Huizen

In februari 2020 hebben we in het kader van ons rubriek aandacht geschonken aan de oude grens tussen Bussum en Huizen, die tevens de grens tussen Laag Bussum en Hoog Bussum bleek. Een anoniem grenspaaltje aldaar bleek de herinnering in zich te huizen van 1000 jaar boeren arbeid van de Bussummer gemeenschap.

In 2022 viert onze vereniging haar 70 jarig bestaan. Binnen de club is de behoefte naar aanleiding hiervan onze beste krachten aan te wenden en iets ambitieus te ondernemen.

Sinds zolang er interesse bestaat voor onze Nardincklantse geschiedenis, heeft deze zich ook gericht naar de verloren stad, die naamgever werd van onze afdeling, Naerdinck, het oude Naarden en naar wat de relatie was met het aller oudst genoemde stadje Naruthi.

Het is lang geleden verzwolgen door de zee. De resten liggen ergens op de bodem van het Gooimeer. Hiernaar is dit jaar ontzettend interessant vooronderzoek gedaan. Wij hopen volgend jaar de onderzeese geheimen verder boven water te krijgen en een beeld van iets in kaart te kunnen brengen.

Wat dan wellicht na de overstroming achterbleef was het achterland van Oud Naarden, als een lange strook met enig diepte, langs de Gooise kust, in het zuiden en het oosten begrensd door de gemeente Huizen. Anderzijds is het mogelijk dat toen pas deze strook aan Naarden kwam. Later heeft hier eerst een klooster gestaan en hebben de monniken waarschijnlijk wat landbouw gepleegd. Later wordt het de plaats waar rijke stadslieden mooie buitens aanlegden. En dit geldt eigenlijk voor het gehele grensgebied tussen Naarden en Huizen, tot aan de dag van vandaag.

De huidige grens lijkt volledig los te staan van de huidige inrichting. Er is blijkbaar geen enkele relatie met het huidige straatpatroon of de bestaande erfgrenzen. De grens loopt dwars door een enkel woonkamer heen!

Een uitzondering hierop is het zuidelijke stuk van de grens, door het gebied van Oud Bussem. De oorzaak van dit grensverloop is echter goed bekend en we kunnen er kort over zijn. Deze grens is in 1824 getrokken. Opgedrongen door de regering, de hoge overheid. De regering had besloten in verband met de toen nieuwe gemeentewet, dat allerlei gekke toestanden van exclaves van een gemeente in andere gemeente niet meer kon. Met de bedoeling de vooruitgang met rationaliteit te bevorderen, moest onder andere Naarden aan Huizen haar deel afstaan in de sinds de middeleeuwen aangeslibde kustlanden, door alle Gooise gemeenschappen gewonnen en verdeeld, de meenten met de naam Bijvank. Ter compensatie hiervan heeft de regering voor dezelfde waarde aan, zoals de regering zei, wild en onontgonnen gebied grenzend aan Naarden vanuit Huizen toegevoegd.

Langs bestaande wegen, zeer rationeel, werd de grens eerst vanuit het zuiden getrokken lans de Oud Bussummerweg en Oud Blaricummerweg. Daarachter lag echter de oud hofstede van Oud Bussem. En een oud hofstede is geen wild, onontgonnen gebied. Er zat niets anders op dan met enkele stroken van de pen naar het begin van de Flevolaan getrokken, deze te omzeilen, om ten noorden hiervan met een kleine boog (want alle aren moeten optellen) bij de Bollelaan uit te komen.

De oude grens had gelopen langs die Bollelaan en stukje Brediuslaan. Al wat Oud Bussum was had tot dan altijd onder Huizen behoord. We zullen onze oudheidkundig beschouwing van de grens maar aan deze Bollelaan moeten aanvangen. De kaarten geven in principe het grensverloop aan zoals die door het Actueel Hoogtebestand Nederland worden aangeven. Dat de onderzoeker daar niet klakkeloos volledig op moet varen, moge hieronder blijken.

Op de eerste overzichtskaart hebben wij over de luchtfoto transparant een beetje strijklicht (hillshade) en relatieve hoogtes (blauw laag, rood hoog) geprojecteerd. Laat het duidelijk zijn, ondanks al het weggegraven zand en dat dat is hier een hoop, valt duidelijk te zien dat ook oorspronkelijk al het land onder Huizen in het oosten hoger lag dan het land van Naarden in het westen. Ook is er weinig aanleiding te veronderstellen dat het oorspronkelijke landschapsprofiel ten oosten van de grens zoveel anders was dan ten westen ervan. Het betreft hier uitlopers van de hoge zandgronden in het oosten. Natuurlijk kan het verschil in hoogte voor begroeiing, vochthuishouding en daarmee ontginningsmogelijkheden wel uitmaken. Maar er lijkt geen oorspronkelijk landschappelijke element reden te geven waarom die grens hier moet lopen en niet even verderop.

Bij dat oorspronkelijke landschap moeten wij dus een geaccidenteerde heide voorstellen, doorspekt van zandruggetjes en bulten, die wij in ’t Gooi nogal gauw bergen noemen. Echter, zoals de bronnen ons kunnen verzekeren, er is niet sprake van een kale heide. Hier en daar wat berken en eik. Achter Oud Bussem is er zelfs sprake van het Bussums Bosch. Wellicht een restant van het grote oerbos van het Gooise noordflank, waaraan Bussum wellicht zijn naam te danken heeft, ‘Bussen’. In Middelnederlands is dat zoiets als ‘Onder de Bossen’.

Aan die Bollelaan, op de plaats waar de ontzanding rond Flevorama een oorspronkelijk plukje grond heeft overgelaten, treffen wij een restant van de oude grenspaal. Op deze plaats maakt de oude grens komende uit het zuidoosten een scherpe knik naar het noorden. Vervolgens maakt het boven het grasland nog een volgende knik om aan te komen op het hoge land van Flevorama waar het huis staat.

De grens loopt dan over meer afgegraven terrein tot aan waar de Naardense Huizerstraatweg overgaat in de Huizer Naarderstraat, uiteraard. De grens maakt hier een merkwaardige uitstulping. Op enkele toeristische kaartjes uit de vorige eeuw strekt deze uitstulping uit tot over beiden zijden van de weg. Hier kruist de grens de weg dan oost-west, in plaats van volgens AHN waar deze in de bocht noord-zuid kruist, over de sloot springt en dan een stukje tuin meeneemt. Beide zijden lijkt mij het meest logisch, dan controleerde de oostelijke autoriteit tenminste de hele weg over enkele meters. Waarom is moeilijk te zeggen. Archeologische bewijs zal er niet meer zijn. De functie van deze uitstulping, aan één of beide zijden van de weg is niet evident. Maar er steekt hier een stukje Huizen in Naarden.

Tevens een goed plaats om enkele oude berg-toponiemen door te nemen. We zien zo’n 200 meter ten noorden van deze uitstulping de Koepelberg. Daar even zover maar ten oosten ontwaren we wat nog over is van een andere ‘berg’, de Hollebol. Daar weer nog iets oostelijker wat over is van de berg waarop Drafna gebouwd werd. Bovenaan de kaart prijkt gedeeltelijk nog net de beroemde Leeuwenberg of Venusberg, een berg bekend genoeg voor zowaar twee namen. Voor wat het waard is.

De grens slingert na die uitstulping wat westwaarts en loopt zowaar een stukje gelijk met de weg, hier een hoge uitzondering, al is het maar een stukje Drafnalaantje, geschreven met “tje”. De AHN legt die grens aan de noordzijde van die weg maar een stompje van een grenspaal aan zijn zuidzijde, een punt waar die grenslijn weer een knik naar het noorden maakt, zal het zijne ervan denken.

Hiermee vangt het verloop aan van de grens aan de Valkeveenselaan. Eerst loopt deze aan tot op de hoek van deze laan met het Vogellaantje, weer geschreven met “tje”. Misschien loopt die grens dan hier enkele meters parallel aan de grote laan of maakt die daar één enkel knik. Nu maakt het begin van het Vogellaanjte, hier door hoge hekken ingesloten, zelf ook een merkwaardige knik. Maar in elk geval is die knik van het laantje niet dezelfde als die, die de grens maakt. Hoe zit dat nou? Hoe het ook zit, het is zo’n dingetje waar mensen die behagen in het kleine absurde vinden, hun hart kunnen ophalen.

De grens loopt nu verder langs de Valkeveenselaan over het bergje op de Tames Hoeve. Deze gaat volgens AHN hier dan even overheen om meteen terug te knikken. Vervolgens gaat de grens achter de bergjes die hier liggen gedeeltelijk over wat nog een walrestant lijkt, om vervolgens met enkele knikjes weer de diepte in te gaan, noordwaarts.

Pas voorbij de brug steekt de grens de Valkeveenselaan eindelijk over. Die loopt daar een eind de tuin in, in het afgegraven terrein aan de overkant van de straat, om daar na een knik, door de huiskamer van het landhuis zijn weg voort te zetten, min of meer lopend over de top van de oost-west lopende zandrug. Deze rug vormde de grens met Oud Naarden. Het zuiden van Oud Naarden liep tot aan deze zandrug en heette het Graafenveld.

Aan het einde van dit veld maakt in het oosten de grens weer een klein uitstapje. Hier steekt Huizen een stukje Oud Naarden in. De oostelijke gedeelte van de grens nabij het oude dorp van Huizen zullen we op het andere kaartje vervolgen. Ditmaal hebben we de luchtfoto alleen een beetje strijklicht meegegeven, zonder hoogte kleur. Die uitstulping naast het Graafenveld is oud. Op een gegeven moment heeft iemand daar met de sloten een hoekje ervan afgehaald, maar die oude grens bleef als tevoren. Hoewel de AHN er parallel precies naast lijkt te lopen, lijkt er nog omwalling te zitten rond die uitstulping, die we als oude grens moeten overwegen, evenals op het oostelijke stukje van de grote zandrug. In hoeverre er hier andere grensrelicten, palen of stenen te vinden zijn is niet eenvoudig vast te stellen. Allemaal eigen terrein.

Hierna loopt de grens grotendeels regelmatig langs de oude grens van de Huizer Eng. Hier en daar is nog de oude grenswal nog aanwezig. Die is ook nog aanwezig in het uiterste westen van Oud Naarden, waar de grens noordwaarts de zee inliep, ter hoogte van de Wolfskamer van Huizen. De behandeling van deze topografische naam verdient zeker een eigen stukje. Vereist dan zeker nog enig studie.

Naast die Huizer uitstulping, een minder exotische dan aan de Naarderstraat maar een even saillante uitstulping, valt op ons kaartje van de oostelijke gedeelte van de grens vooral de akkers van de Oud Naardense eng op. Als de grens niet zou lopen waar die loopt, zouden we toch zeker van een Huizer eng spreken. De akkers lopen zo’n beetje in een kring om het oude dorp.

Het is niet vreemd dat Huizers deze in gebruik hadden. Naarden, de stad, waar in oude tijden genoeg stadsboeren woonden, is hier erg ver vandaan. Maar dat de inrichting van het land zo op het oude dorp van Huizen gericht lijkt, is toch merkwaardig. Ook wijkt het gebied, in elk geval in zijn huidige voorkomen, af van wat we normaal in ’t Gooi als een eng kennen. Zoals het eng fragment ten zuidoosten van Huizen of die stukken bij Laren, is dit geen groot aaneengesloten, open veld. Er liggen allerlei wallen en greppels, die je niet op een eng verwacht. Ook is hier geen zins sprake van regelmatige stroken, zoals we die normaal aantreffen. Geen historisch geograaf zou deze Naarder Eng als typisch voorbeeld van een eng noemen.

Er lijkt hier een blok verkaveling zich voor te doen. In ’t Gooi zeldzaam, maar verderop in het land zijn zulke verkavelingspatronen vaak als zeer oude verkavelingen te boek gesteld. Mogelijk is dit voorkomen geëvolueerd uit een oorspronkelijk open veld. Mogelijk heeft Huizen eerst haar engen ten zuiden en oosten van het oude dorp gehad en is pas later dit gebied (secundair?) in gebruik genomen. Dan zien wij nu het resultaat van de fusie van de eng met een vroegere inrichting. Het is dan vooralsnog ook maar de vraag of de grens ouder is dan de Oud Naardereng.

Het één en ander is dan ook pregnant in verband met de vraag naar de relatie van het plaatsje, waarnaar de graafschap Naerdincklant in 968 door keizer Otto is genoemd, met het achterland van die streek. In verband hiermee is ons een zeldzaam vroeg stuk overgeleverd, dat gedateerd wordt tussen 1176 en 1186, waarin tot een vergelijkt wordt gekomen tussen het kapittel van St. Jan te Utrecht & het stift te Elten, als toenmalig heer van Naerdincklant. Volgens de analyse van Harry van der Voort, een der meest kundige liefhebbers van de middeleeuwen van onze streek, moet naar aanleiding van de grote overstromingen in die jaren ’70 van die eeuw, waarbij de Zuiderzee ontstond, het oudste Naarden, nadat het onder de golven verdween, zijn verhuisd naar hogere en veiligere gronden. Hierbij namen ze hun kerk mee! In essentie hield dit slechts hun altaartafel in. Het dakje hierna eroverheen bouwen, was niet zo’n probleem.

Maar dit was voor het kapittel aanleiding hiervoor compensatie te zoeken, want het was hun kerk (en mogelijk hun plaatsje met hun ontginningen eromheen). Hun rechten op die kerk waren zowel politiek als financieel van belang. Ongetwijfeld heeft dat plaatsje, Naruthi of Naardink, niet alleen van handel en hun haven geleefd. Zij zullen na hun verhuizing dan noodzakelijk behoefte hebben gehad aan landbouwgronden. Het is aldus goed mogelijk dat toen een strook, achter die oost-west strekkende zandrug, aan Oud Naarden werd gegund. Misschien was het voor de nog kleine Huizer gemeenschap geen probleem, dat die tot aan die Wolfskamer direct ten noorden van het dorp strekten. Wat zij er ook van vonden, zo is het blijkbaar toch mogelijk gegaan.

Terug naar het paaltje aan de Bollelaan. De grote kaarten uit de 18de eeuw eeuw geven ons hier duidelijkheid. Hier hebben we gebruik gemaakt van de beroemde kaart van Otten uit 1740 (met het noorden naar links). Daar zijn duidelijk de nog doorlopende engen bij het oude dorp van Huizen op te zien. In hoeverre die details van akkerland overeenkomt met de toenmalige inrichting, is niet te zeggen. Gelukkig dat de maker de moeite nam, in tegenstelling tot vele kaarten uit die tijd, om dat akkerland toch maar op de kaart in te vullen. Dat is een meevaller want afzet voor zijn dure plattegrond zal hij toch wel niet onder die eenvoudige akkerboeren hebben gezocht.

Aan de Naardense westzijde van de grens tussen de Bollelaan en Valkeveenselaan zien we aldus op de kaart van Otten ook een eng opdoemen. Het akkergebied heet De Duinen. een geofysisch misschien niet kloppende naam, daar ’t Gooi namelijk een klifkust heeft volgens geografen, beeldend is die naam wel. Berghuizen is hier dan ook een mooie naam voor een buitenplaats. En op Berghuizen was een berg met een koepel erop, met een fijne uitzicht over de omgeving.

Langs onze grens liep een pad dat zich richting Valkeveen slingerde. Het heette de Wittebroodsteeg. Er komt maar geen einde aan die bijzondere veldnamen in dit gebied. Hierboven zien wij iets westelijker een laan die overeenkomt met de Valkeveenselaan, die elkaar ook hier ontmoeten ergens ter hoogte van de latere brug. Iets boven deze laan liep klaarblijkelijk ooit een echte Valkeveenselaan, die recht op (Oud) Valkeveen liep.

Net als op de Bussummer Prinsenstraat zien we hier op de Bollelaan een paaltje, tenminste het zielige restant van één, de grens van een uitgestrekt (en tegenwoordig verloren gegaan) enggebied aangeven. En beide palen stonden bovendien in principe (met enig coulance voor een paar lichte knikken) op dezelfde lijn. Daar in Bussum geeft het een Huizer eng aan, hier bij Huizen een Naarder eng.

Ongetwijfeld liep ook hier een engdijk om de rand van de eng, om aan te geven dat hier een eigen gebied was. Wellicht is nog op Flevorama hier iets van terug te vinden. Maar op de grens langs de Valkeveenselaan lijkt het hier zeker mogelijk iets van terug te vinden. En dat is ook archeologisch van belang want een wal kan onderzocht worden. Voor die dijk kan uiteraard ook gebruik zijn gemaakt van natuurlijke zand ruggen. Daarover was een dijk doortrekken wellicht overbodig. Ook kan er gebruik gemaakt zijn van een houtwal of een heg. Deze kan dan gediend hebben als als wildschut

De vraag hoe oud de grens tussen Bollelaan en Valkeveenselaan is, is interessant genoeg. Op grond van 18de-eeuwse kaarten tenminste 300 jaar. Een nabije vraag is of dit ook de oorspronkelijk middeleeuwse grens is tussen Naarden en Huizen. We weten dat Naarden, volgens sommigen dan reeds ten tweede male, in 1351 is verhuisd, naar zijn huidige vesting. Ditmaal een combinatie van storm en oorlogsgeweld.

Voor 1351 was het laaggelegen gebied rond het later zogenoemde Naardermeer een natte, zeer lege gebied vallend onder het kerspel Muiderberg. In 1396 krijgt Naarden het oostelijke deel ervan toegewezen. Vóór die tijd zal er nog geen sprake zijn geweest van een eng op de Duinen. De tekst uit 1396 met betrekking tot de grens met Huizen, de oude grens met Muiderkerspel is als volgt: “over Kruisbergen naar Lutticken Enghe, voort tot aan de Drift en voort bij Donghen om de zee in”.

“Voort tot aan de Drift” moet dan uitkomen ergens langs de Bollelaan. Die drift moet een brede weg zijn, die Bussum (toen nog op zijn oude plaats) verbond met Oud Naarden, toen het tot voor kort een belangrijke locale route was geweest, waarover beesten naar de stad konden worden gebracht.

Dongen zal iets als de Duinen betekend hebben, tenzij het een precieze deel van het gebied duidt, wellicht twee bergjes waar de driftweg “voort bij, om” ging. Ergens langs de rand van het hoge Gooi en het Muiderbergse laagland. Mogelijk heette die grote oost-west lopende zandrug onder Oud Naarden Dongen. Zou óók passen en die zandrug heeft nog geen naam. We weten het niet.

Is de later vermelde Wittebroodsteeg in essentie die oude drift? Mogelijk. Het paaltje zal zeker jonger zijn. Je zou bij zo’n lange grens met zo’n korte omschrijving iets meer een simpeler verloop verwachten. Als de slingers van die weg echter in die tijd overduidelijk zichtbaar waren in het verder lege land, dan kon men zich niet vergissen waar die drift was. Het is niet ondenkbaar. En die slingerende loop kan het gevolg zijn van de vele ruggetjes en bergjes, waar je met een kudde omheen wilde en niet erover, met verder op nog die Dongen waar je ook nog “bij” en “om” moest.

We kunnen ons ook indenken dat de Drift op een route meer westwaarts lag, naar Naarden toe en dat deze later verschoven is. Pas wanneer in de 15de eeuw na de gebiedsuitbreiding een nieuwe situatie ontstaat, zullen de Naarders hier op de Duinen de mogelijkheid van de nieuwe eng hebben kunnen ingezien, dicht bij huis. Zij zouden het gebruiksrecht hierop kunnen hebben geruild voor het gebruik van die Oud Naardense akkers nabij het dorp Huizen. Dan is het gebied tot aan de grens van de eng bij de Duinen overgegaan op de stad en is er gewoon door geboerd bij Huizen zonder grensconsequenties. Een beetje asymmetrisch dan, tussen stad en dorp, maar goed mogelijk.

Tenslotte is het mogelijk dat de stad met haar nieuwe eng binnen die grenzen van 1396 bleef. In dat geval kan de Valkeveense laan, althans haar brede voorganger een claim leggen de Drift te zijn. Dongen kan aldus dan de zandrug tussen Huizen en Oud Naarden zijn. Of is Dongen misschien slechts de Leeuwenberg. Zou passen bij de Leeuwenpaal aan de andere zijde van de gemeente Huizen tegen Blaricum aan. Maar dan heeft juist Huizen iets aan zijn grondgebied kunnen toevoegen. Voor het in pacht nemen van de Oud Naardereng? Alweer noch waarschijnlijk, noch onmogelijk.

En er kunnen nog dingen buiten ons gezichtsveld blijven. En het gevoelen van het één of ander is geen wetenschap, ook geen oudheidkundig wetenschap. Maar het zou wel aardig zijn, als zou blijken dat dat zielige paaltje aan de Bollelaan, lag aan de oude drift van (Oud) Bussum op (Oud) Naarden, die zich voortslingerde tot bij de Valkeveenselaan om dáár “om” of “bij” de Leeuwenberg en die zandrug in 1396 de zee in te lopen. Moge wetenschap hierover klaarheid bieden.